Dzień Edukacji Narodowej, który zastąpił tradycyjny Dzień nauczyciela, obchodzony jest co roku w rocznicę utworzenia Komisja Edukacji Narodowej 14 października 1773 roku. KEN powstała na wniosek króla Stanisława Poniatowskiego. Jej najważniejszym zadaniem było przeprowadzenie reformy systemu edukacji, który miał zastąpić system szkolnictwa stworzony przez zlikwidowany zakon jezuitów.
Obchody święta wszystkich pracowników edukacji przewiduje uchwalona w 1982 roku Karta Nauczyciela, która w Artykule 74 (Rozdział 9) stanowi: „W dniu rocznicy utworzenia Komisji Edukacji Narodowej, 14 października każdego roku, obchodzony będzie Dzień Edukacji Narodowej. Dzień ten uznaje się za święto wszystkich pracowników oświaty i jest wolny od zajęć lekcyjnych.”
W czasach PRL kładziono niedostateczny nacisk na historyczne źródło dnia pracowników oświaty, dlatego też Dzień Nauczyciela stał się nieco lukrowanym świętem pełnym apeli i akademii, które rzadko nawiązywały do faktu utworzenia w 1773 roku Komisji Edukacji Narodowej. Już sama zmiana nazwy święta przed ponad ćwierćwieczem zmieniła optykę i dziś we wszystkich polskich szkołach podkreśla się oświeceniowe korzenie współczesnej oświaty.
Warto przypominać doniosłość faktu utworzenia KEN – tu Polska ma się czym szczycić, ponieważ Komisja była pierwszą tego typu instytucją w Europie w XVIII wieku. Dziś KEN nazwalibyśmy ministerstwem edukacji.
W drugiej połowie osiemnastego stulecia w Polsce funkcjonował z powodzeniem system edukacji na poziomie podstawowym i średnim stworzony przez zakon jezuitów. Funkcjonował dość sprawnie, choć z powodu konserwatyzmu i elementów nietolerancji religijnej nie odpowiadał oświeceniowym ideom panującym w ówczesnej Europie. W 1773 roku papież Klemens XIV podjął decyzję o likwidacji zgromadzenia jezuitów, co w Królestwie Polskim mogło spowodować załamanie się całego systemu edukacji.
Odpowiedzią na kryzys byłą reforma szkolnictwa, przeprowadzona z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. 14 października 1773 roku Sejm wydał uchwałę o utworzeniu Komisji Edukacji narodowej, która miała zająć się transformacją jezuickiego systemu szkolnictwa. KEN przejęła dawne majątki zakonu, a najważniejszą jej postacią stał się Hugo Kołłątaj, ksiądz ze zgromadzenia ojców pijarów. W pierwszym składzie Komisji znajdowali się także m.in.: Adam Kazimierz Czartoryski, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, bp Michał Poniatowski.
W pierwszym okresie działalności (1773-1780) Komisja opracowała i wprowadziła w życie główne założenie reformy – trzystopniowy system kształcenia publicznego, opierający się na szkołach parafialnych dla najniższych stanów (mieszczanie, chłopi), placówkach powiatowych (dla szlachty oraz najzdolniejszych dzieci mieszczan) oraz dwóch uniwersytetach – w Wilnie i Krakowie.
W 1775 roku KEN utworzyła także Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego głównym zadaniem było opracowanie programów nauczania i podręczników szkolnych odpowiadających nowym ideom edukacji. Ponadto Komisja przejęła po śmierci biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego jego bogaty księgozbiór. Warszawska Biblioteka Załuskich stałą się tym samym prekursorką Biblioteki Narodowej.
KEN stworzyła szereg bardzo odważnych jak na owe czasy reform – m.in. otworzyła szkoły przed dziewczętami, które mogły pobierać nauki na takich samych prawach jak chłopcy. Wiele z pomysłów Komisji nie weszło jednak w życie – głównie za sprawą Sejmu, który w 1780 zablokował opracowane przez KEN ustawy.
W drugim okresie działalności (1781-1788) Komisja kontynuowała proces reform zapoczątkowany w 1773 roku, m.in. wymieniano wykładowców – byłych jezuitów na kadrę wykształconą przez Akademię Krakowską i Wileńską, które w tym czasie zaczęły również pełnić rolę instytucji nadzorujących działalność szkół (pierwowzór dzisiejszych kuratoriów oświaty). Trzeci okres działalności KEN (od 1789 do 1794) zbiegł się w czasie z powolnym upadkiem Rzeczpospolitej. Nic dziwnego zatem, że Komisja zaczęła szybko tracić swe wpływy, a reformatorzy ustępowali pola konserwatystom.
W trakcie obrad Sejmu Czteroletniego uchwalono, że na czele KEN stanie prymas Polski. Zgoda na powrót systemu edukacji pod pieczę Kościoła była jednym z warunków, pod którym polityczny obóz antyreformatorów zgodził się na uchwalenie Konstytucji 3 maja. Los Komisji przypieczętowała konferencja targowicka, podczas której odebrano KEN władzę nad szkolnictwem.
Pomimo upadku Komisji, stworzone przez nią idee legły u podstaw późniejszych systemów oświaty. Dziś większość Polaków nie wie, że lekcje przyrody, historii Polski i wychowania fizycznego to właśnie spuścizna KEN. Spadkiem po Komisji jest także zasada nauczania przedmiotów wyłącznie w języku polskim, a także zasada zatrudniania nauczycieli kształconych w specjalnych nauczycielskich seminariach. Warto również przypomnieć, że na podręcznikach stworzonych przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych kształcili się wszyscy ludzie pióra w XIX wieku – od Adama Mickiewicza po Henryka Sienkiewicza.
Komisja Edukacji Narodowej, dzięki wielkiemu wysiłkowi reformatorskiemu, stworzyła podwaliny nowoczesnego szkolnictwa. Członkowie KEN zdawali sobie sprawę z faktu, że absolwenci szkół tworzyć będą przyszłość Polski i że od jakości kształcenia zależą przyszłe losy Rzeczpospolitej.
Ta świadomość wśród ludzi kierujących systemem edukacji obecna jest i dziś. W wydanym z okazji Dnia Edukacji Narodowej liście do nauczycieli minister Katarzyna Hall pisze: „Zawód, który wybraliście, wymaga wielkiej odpowiedzialności i życiowej mądrości. Pod Waszą opiekę trafiają pokolenia młodych Polaków, którzy z czasem przejmą odpowiedzialność za losy kraju. Otwieracie ich umysły nie tylko na wiedzę, ale też na świat wartości. Ze względu na wyjątkowy charakter Waszego zawodu macie wpływ na to, jaką drogą podążą w przyszłości Wasi wychowankowie, jakimi ludźmi się staną, jak odnajdą się w społeczeństwie, jak pokierują w przyszłości losami Polski.”